Η έλξη προς τη φαντασιακή εμπειρία

Η φύση γύρω μας είναι από μόνη της ένα αριστούργημα. Μοιάζει λες και όλα τα χρώματα, τα σχήματα και οι υφές να συμφώνησαν κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να δημιουργήσουν τους πιο ιδανικούς συνδυασμούς.

Κι όμως, τα ζώα δε δημιουργούν τέχνη. Τουλάχιστον όπως εμείς οι άνθρωποι την εννοούμε.
Τα ζώα δε δημιουργούν τέχνη για την ευχαρίστησή τους, ούτε απολαμβάνουν την τέχνη όπως ένα ανθρώπινο ον.

Via theprimrosepathh.tumblr.com

Οι εξελικτικοί ψυχολόγοι δε θα έπαιρναν ποτέ στα σοβαρά αυτή την έλξη προς τη φαντασιακή εμπειρία, όπως την ονομάζουν, καθώς δε δικαιολογεί σημαντικά την επιβίωσή μας σε τούτο τον κόσμο, ούτε και την εξέλιξή μας κατά τη διάρκεια των αιώνων. Κι όμως αναγκάζονται να την ερευνήσουν, μιας και απαντάται σε όλους τους πολιτισμούς ανεξαιρέτως.

Via creativethursday.typepad.com

Ας αναρωτηθούμε, λοιπόν:
Γιατί μας αρέσει να διαβάζουμε μυθιστορήματα αντί να μελετήσουμε ένα εγχειρίδιο για τα σήματα κυκλοφοριακής αγωγής, που μάλλον πιο χρήσιμο θα ήταν;
Γιατί προτιμάμε να ακούσουμε μουσική ή να παίξουμε ένα μουσικό όργανο όταν αναζητούμε έμπνευση και νιώθουμε ότι έχουμε "μπλοκάρει";
Γιατί ένα θρίλερ μας κάνει να τρομάζουμε, αλλά το σώμα δεν αντιδρά φεύγοντας από την αίθουσα του κινηματογράφου;

Έρευνες έχουν δείξει ότι ο εγκέφαλός μας προσφέρει αυτοεπιβράβευση όταν ασχολούμαστε με την τέχνη, αν και πρακτικά δεν έχουμε κανένα λειτουργικό όφελος. Επίσης, φαίνεται πως έχουμε πολύ εξειδικευμένες ικανότητες που μας επιτρέπουν να "μπαίνουμε" σε ένα φανταστικό κόσμο, αλλά να τον ξεχωρίζουμε από τον πραγματικό (όπως δείχνουν έρευνες σε αυτιστικά παιδιά, τα οποία έχουν εξαιρετικά περιορισμένη φαντασία, αλλά φυσιολογική νοημοσύνη). Μάλιστα, ο Alan  Leslie - καθηγητής γνωστικής ψυχολογίας - πρότεινε ένα ειδικό γνωστικό σύστημα που διακρίνει την προσποίηση από την πραγματικότητα: ένα μηχανισμό αποσύνδεσης. Ο μηχανισμός αυτός κάνει την εμφάνιση του στην ηλικία των 18 μηνών περίπου, κι έτσι βλέπουμε τα πολύ μικρά παιδάκια να χρησιμοποιούν, ας πούμε, ένα παπούτσι για τηλέφωνο.

Μελέτες έχουν αποδείξει ότι διαθέτουμε ένα εσωτερικό σύστημα προσαρμογής που μας επιτρέπει να ξεχωρίζουμε αυτά που φανταζόμαστε από αυτά που συμβαίνουν πραγματικά, καθώς και ότι απολαμβάνουμε τη μυθοπλασία, διότι αισθανόμαστε ανταμοιβή συναισθηματικά και νοητικά. Καλά τα νέα για τους μυθιστοριογράφους και τους παραμυθοπλάστες! Αλήθεια, όμως, ποιο είναι το όφελος;

Πριν δοθεί μια απάντηση σ' αυτό το ερώτημα, αξίζει να αναφερθούν οι τρεις τρόποι με τους οποίους επέρχονται οι προσαρμοστικές αλλαγές σχετικά με την ενίσχυση της αρμοστικότητας (Tooby & Cosmides):

1. Μπορούν να γίνουν στον εξωτερικό κόσμο, με πράξεις ή εμφανίσεις που αυξάνουν τις φυλετικές συναντήσεις (π.χ. συνεργασία, επιθετική άμυνα, τάισμα βρέφους κλπ.). 
2. Μπορούν να γίνουν έτσι, ώστε να αυξήσουν την αρμοστικότητα του σώματος (π.χ. ευχαρίστηση που νιώθουμε όταν τρώμε γλυκά, όταν κάνουμε εμετό για να αποβάλλουμε τοξικές τροφές, όταν κοιμόμαστε). 
3. Μπορούν να γίνουν στον εγκέφαλο. Οι κυριότερες τέτοιες αλλαγές προκαλούνται με το παιχνίδι και τη μάθηση. 

Yoko Furusho: Children living on the clouds

Χμμ... Το τελευταίο από τα τρία μάλλον μας βοηθά να καταλάβουμε λιγάκι παραπάνω για ποιο λόγο μας ελκύει η φαντασιακή εμπειρία. Μέσα από ένα παιχνίδι προσποίησης, λ.χ. το κρυφτό, αναπτύσσουμε δεξιότητες στις οποίες μπορούμε να μάθουμε καλύτερα πώς να αμυνόμαστε, παρά αν χρειαστεί να τις χρησιμοποιήσουμε πραγματικά. Όταν ακούμε από μικρά παιδιά τους μύθους του Αισώπου, λ.χ. την αλεπού και το κοράκι, θα είμαστε πιο προσεκτικοί όταν κάποιος μας κολακεύει απροκάλυπτα κι έτσι ίσως να μη χρειαστεί να βιώσουμε παρόμοια κοροϊδία και στην πραγματικότητα.  Έτσι, αν συναντήσουμε τις ίδιες συνθήκες και στην πραγματική ζωή, τότε θα διαθέτουμε ένα πληροφοριακό υπόβαθρο τέτοιο στο οποίο θα μπορούμε να ανατρέξουμε για να ενισχύσουμε τις πιθανότητες επιβίωσής μας. 

Αξίζει να σημειωθεί εδώ, ότι στο σύνολο της παγκόσμιας λογοτεχνίας φαίνεται να υπάρχει περιορισμένος αριθμός σεναρίων, και όλα έχουν σχέση με καταστάσεις εξελικτικού ενδιαφέροντος, όπως η προστασία από θηρευτές, η γονική επένδυση, οι σωστές σχέσεις με συγγενείς και μη και η επιλογή συντρόφου, για να αναφέρουμε μερικές από τις περιπτώσεις στις οποίες βασίζεται η μυθοπλασία. 

Και ας τελειώσει αυτό το άρθρο με μια πολύ ενδιαφέρουσα επισήμανση του Joseph Carroll, καθηγητή αγγλικής λογοτεχνίας με ενδιαφέρον στη δαρβινική θεωρία: 

Στο νου του σύγχρονου ανθρώπου, και μόνο σε αυτόν από όλο το ζωικό βασίλειο, ο κόσμος δεν παρουσιάζεται ως μια σειρά από αυστηρά οριζόμενα ερεθίσματα που πυροδοτούν ένα στενό ρεπερτόριο στερεότυπων συμπεριφορών, αλλά ως μια τεράστια και πολύπλοκη σειρά από αντιλήμματα και συγκυριακές δυνατότητες. 

Ο ανθρώπινος νους είναι ελεύθερος να οργανώνει τα στοιχεία της αντίληψής του σε μια ατελείωτη σειρά από συνδυαστικές δυνατότητες. Και οι περισσότερες από αυτές τις δυνητικές μορφές οργάνωσης, όπως και οι περισσότερες κύριες μεταλλάξεις, θα ήταν μοιραίες. 

Η ελευθερία είναι το κλειδί της ανθρώπινης επιτυχίας, αλλά είναι και μια πρόσκληση στην καταστροφή. 

Πρόκειται για την αντίληψη που διέπει τη διεισδυτική εξήγηση του E.O.Wilson σχετικά με την προσαρμοστική λειτουργία των τεχνών: "Δεν υπήρχε αρκετός χρόνος προκειμένου να αντιμετωπίσει η ανθρώπινη κληρονομικότητα την απεραντοσύνη των συγκυριακών δυνατοτήτων αποκάλυψε η υψηλή νοημοσύνη... Το κενό αυτό κάλυψαν οι τέχνες". 

[Άρθρο του 2007 με τίτλο "The adaptive function of literature", όπως δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Evolutionary and Neurocognitive Approaches to Aesthetics, Creativity and the Arts.] 

Η τέχνη, λοιπόν, μπορεί να είναι χρήσιμη ως μια μορφή μάθησης. 

Όπως έχουν υποστηρίξει διάφοροι ερευνητές και επιστήμονες: 

• μας βοηθά στην κατηγοριοποίηση, 
• αυξάνει την προβλεπτική μας δύναμη και 
• μας βοηθά να αντιδρούμε σωστά σε διαφορετικές καταστάσεις και έτσι, 
• συμβάλλει στην επιβίωσή μας.